[Afb. 1, 1a, 2: Oude Kerk in vogelvlucht en aanzicht vanaf de Keizerstraat]
ALGEMENE INFORMATIE KERK:
Naam van de kerk: Oude Kerk (voor de reformatie: Antonius Abt kerk)
Adres: Keizerstraat 8
Bouwjaar: halverwege 15e eeuw
Architect: niet bekend
Beheer/gebruik: Hervormde kerk Scheveningen (PKN)
ALGEMENE INFORMATIE ORGEL:
Hoofd orgel: Gerard Steevens - 1765 - 23/II/P
Koor orgel: J.M. Gartsenhauer - 1791 - 10/I/aP
Titulair organist: Bert den Hertog
Organisatie concerten: als regel door de organist
De Oude Kerk Scheveningen maakt geen deel uit van het HOK, wel wordt organist Bert den Hertog gerekend als 'HOK-organist' omdat hij tevens concertorganist is van de HOK-participant ‘Stichting Orgel Elandstraatkerk’ (SOEK)
GESCHIEDENIS
Het vissersdorp bestaat al heel lang. De eerste aantekeningen van een buurtschap waren er al rond 1300. Maar er waren toen ook al (bestuurlijke) banden met Den Haag. In 1357 wordt willigt de Hertog een verzoek in om een eigen kapel te mogen bouwen met een eigen priester (afkomstig uit de abdij van Middelburg) die overigens nog wel onder ambtelijk gezag van de Haagse St Jacobskerk stond. De kapel werd gewijd aan de Heilige Antonius (Abt), die leefde van 251 tot 356 en wel de ‘vader van het kloosterleven’ wordt genoemd.
De kapel werd in 1466 verheven tot ‘kerk’ en zo werd Scheveningen een zelfstandige parochie waar ook gedoopt, getrouwd en begraven mocht worden.
Na de Reformatie van 1578 kwam de kerk in handen van de aanhangers van de ‘Nieuwe Leer’.(de Gereformeerden). De aanhangers van de ‘oude leer’ (de RK-parochianen) moesten op zoek naar een nieuwe gebedsplaat, die ze na enige omzwervingen pas in 1834 vonden is de (nieuwe) Antonius aan de Scheveningse weg. Die kerk is in 1927 voor vervangen door een nieuw gebouw op ong. de zelfde plaat. De huidige Antonius Abt kerk (zie verder op die pagina)
De kerk op Scheveningen lag oorspronkelijk midden in het dorp, maar door de ‘Allerheiligenvloed’ in 1570, die de Hollandse, Zeeuwse en Vlaamse kust sterk teisterde en ook en groot deel van de zeezijde van het dorp wegvaagde, kwam de kerk meer naar de richting van het strand te liggen (eerst stond hij midden tussen de bebouwing)
Zie hier de tekst onder de ets:
Toen met de Reformatie van 1578 het grootste deel van de Scheveningse bevolking koos voor de ‘Nieuwe Leer’ en werd de kerk overgenomen door de gereformeerden en moesten de nog overgebleven rooms-katholieken een eigen onderkomen zoeken.
De 80-jarige oorlog van 1568-1646 ging ook niet aan Scheveningen voorbij. De kerk werd eens door de Spaanse troepen bezet en als paardenstal gebruikt.
De kerk nam een belangrijke plaats in het leven van de Scheveningens, ook m.b.t. de visserij. ‘Wakers’ of ‘Klinkers’ gaven met seinen op de toren aan waar de Scheveningse ‘bommen’ (platbodemde vissersboten) op het strand konden ‘aanlanden’ (in de tijd dat Scheveningen nog geen haven had) Dit werd gedaan m.b.v. brandende fakkels die in het ‘Vuurhuisje’ of ‘Waakhuisje’ naast de toren werden bewaard. De klinkers, als regel oud vissermannen, waren ook dorpsomroeper en gingen o.a. het dorp door om aan te kondigen dat de boten aan land waren gekomen en er dus verse vis was dei verhandeld kon worden.
Ook bij de landing van de latere Koning Willem I heeft de kerk een belangrijke rol gespeeld. Toen later in 1893 een 2e kerk in de Duinstraat werd gebouwd (de ‘Nieuwe Kerk’) ging de kerk aan de Keizerstraat ‘Oude Kerk’ heten. (De Nieuwe Kerk werd in 1997 buiten gebruik gesteld en later aan de gemeente Den Haag verkocht. Na ernstig verval maakte restauratie noodzakelijk. Deze zou inmiddels zijn afgerond, maar de kerk ziet er op dit moment ‘erg onaf’ uit)
KERK
De oude Kerk is een laatgotische pseudo-basiliek waarvan het éénbeukige koor iets hoger is opgetrokken. De toren aan de westzijde heeft een vierkante plattegrond. Op de omloop staat een achtkantige bovenverdieping met een ‘naaldspits’. Toren en kerk zijn opgetrokken in baksteen. De gevels zijn voorzien van spitsboogramen en een bakstenen onderverdeling. De kerk staat iets lager dan het straatniveau.
De gevels zijn opgemetseld met rode baksteen. In de zijgevels zijn de traveeën allen voorzien steunberen, waartussen spitsboogvensters. De gevels van het schip zijn beduidend lager dan die van het Koor (doordat het schip voorzien is van zijbeuken) Het Koor heeft een vijfkantige afsluiting, voorzien van hoge steunberen waartussen hoge spitsboogvensters. De kerk wordt gedekt door een zadeldak voorzien van leien.
De kerk heeft aan de westkant forse toren met vier geledingen met een vierkant grondvlak. Op de hoeken voorzien van smaller wordende steunribben. De onderste geleding is aan de westzijde voorzien van een dubbele toegangsdeur. De geleging daarboven van een spitsboogvenster. De geleding daarboven heeft dichtgemetselde vensterkassen De bovenste geleding is rondom voorzien van openingen met galmgaten. Boven deze geleding is een omloop aanwezig, voorzien van een smeedijzeren hek. Op deze geleding staat een achtkantige opbouw met aan vier zijden een wijzerplaat. De toren wordt gedekt met een naaldkap voorzien van leien en een vergulde haan als windvaan.
In de toren van de Oude kerk is een bijzonder uurwerk aanwezig uit 1658 van de Nederlandse wiskundige Christiaan Huygens (1629-1695) die in de kerk proeven deed met een slingeruurwerk, waardoor de tijdsaanduiding nauwkeuriger werd.
De toren bezit tevens twee luidklokken, waarvan er een stamt uit 1597 en de ander uit 2013. De oudste klok werd in de 2e wereldoorlog gevorderd door de Duitse overheid, maar achter gelaten in het IJsselmeer, vanwaar hij later is opgevist en weer in de toren gehangen. Ook is er een carillon met 37 klokken uit 1975 (overigens in de lijn van een lange traditie).
Interieur
Het schip van de kerk bestaat uit een middenschip met twee wat lagere zijbeuken die allen onder een kapconstructie vallen. Middenschip en zijbeuken zijn gescheiden door een wand met spitsbogen gedragen door ronde kolommen.
Het middenschip heeft houten tongewelven met een gedeeltelijk zichtbare kapconstructie met trekbalken. De zijbeuken hebben halve tongewelven met trekbalken. Het Koor is iets hoger en een-beukig en heeft een 5-kantige koorafsluiting met hoge vensters
Het interieur bevat waardevolle elementen, waaronder een rococo preekstoel (uit 1756) een renaissance koorhek uit 1662 (afkomstig uit Oegstgeest), een Magistratenbank en ‘Schuitengatmeestersbank’ uit 1698. Uiteraard zijn er modellen van (bom)schepen in de kerk te bewonderen. Het orgel bezit een barokke kas uit 1765, in 1839/1845 verbouwd door Lohman/Van Dam.
DE ORGELS VAN DE OUDE KERK
In de Oude Kerk staan twee orgels. Het hoofdorgel, gebouwd door Gerard Steevens, op de orgelgalerij tegen de torenwand en het Koororgel, gebouwd door Garstenhauer, dat in het Koor van de kerk staat.
Het Hoofdorgel
Het Hoofdorgel is en in 1765 in gebruik genomen en bezat aanvankelijk één klavier. In 1839/1845 werd het orgel aangepast door orgelmaker Lohman, die de kas dieper maakte en een tweede klavier toevoegde. Het orgel wordt dan aan de zijkant bespeeld. In 1932 wijzigt Fa. J. de Koff & Zn het orgel opnieuw, waarbij hij het pijpwerk van het tweede klavier in een zwelkast plaatste, enkele registers wijzigde en een zelfstandig pedaal, op een pneumatische lade, toevoegde.
[Afb. 11, 12: Oude Kerk Scheveningen: fontaanzicht Hoofd-orgel en klaviatuur]In 1972 werd het orgel gerestaureerd door Flentrop orgelbouw. Daarbij werd zoveel mogelijk uitgegaan van de dispositie uit 1845. Er kwamen nieuwe registers op basis van de oude factuur, de mechanieken werden opnieuw aangelegd – nu naar voorbeeld van Zoetermeer Oude Kerk (Lohman 1838) als achterkantbespeling uitgevoerd - , waarbij ook het pedaal mechanisch werd en in een aparte kas achter het orgel kwam te staan. In 1979 kwam er een tremulant voor het gehele orgel.
De kas en het orgelfront zijn vrijwel ongewijzigd gebleven na de aanpassing van Lohman. De basis is een kruising tussen barok en rococo. In het middengedeelte, met twee vlakke velden en een spitse middentoren, is de werkenverdeling goed te zien. Links en rechts zijn twee ronde torens toegepast met ieder 7 frontpijpen. Alle labia zijn verguld, evenals het blinderingssnijwerk aan boven- en onderzijde van de frontpijpen. Het orgel is in een dieprode kleur gelakt. In de onderkas van het orgel is een rijk versierde wijzerplaat met een uurwerk aangebracht.
KOORORGEL
In het koor staat een fraai koororgel dat in 1791 is gebouwd door orgelmaker Johann Michael Garstenhauer (1751-????)voor de St Franciscus(schuil)kerk ‘de Drie tulpen te ’Hoorn (Westwoude) en na een omzwerving uiteindelijk in 1960 door Flentrop orgelbouw geplaatst werd in de Oude Kerk op Scheveningen.
Het orgel, dat oorspronkelijk in een balustrade was ingebouwd, kreeg hierbij een onderkas met klaviatuur. Door de gewijzigde positie van de windlade werd toen ook de tractuur nieuw gemaakt en kreeg de nieuwe windvoorziening een plaats in de onderkas. Ook werd de dispositie iets uitgebreid. Het orgel heeft nu één klavier met 10 stemmen. Het pedaal is aangehangen. Het orgel is volledig mechanisch.
Het oorspronkelijke orgelfront van Garstenhauer is daarbij nauwelijks gewijzigd. Bij dit front was duidelijk inspiratie opgedaan bij het orgel van de Grote Kerk in Hoorn, gemaakt door orgelbouwer Jahannes Mittereither. (1733-1800)
In 2006 heeft orgelbouwer J.L. van den Heuvel herstelwerkzaamheden uitgevoerd.
Het orgel heeft een fraai en charmant uiterlijk met 3 ronde torentjes en 2 dubbele middenvelden, waarvan de buitenste is gedeeld. De orgelkas is in een zachte parelmoerkleur gelakt en heeft vergulde accenten, labia en blinderingswerk. Op de torens staan witgeschilderde musicerende engelen.
CONCERTEN
Organist Bert den Hertog organiseert regelmatig concerten op beide orgels, ook in combinatie met andere instrumentalisten.
Bert den Hertog is tevens concertorganist van de Elandstraatkerk. Meer info hierover vindt u HIER
MEER INFORMATIE
HB/sept. 2022
De Stichting Haags Orgel Kontakt (HOK) is een samenwerkingsverband van zes participerende cultuuraanbieders in de Haagse binnenstad.
Klik HIER voor de volledige omschrijving
Het Haags Orgel Kontakt onderschrijft de Governance Code Cultuur (GCC) en de Code Culturele Diversiteit (CCD)
Het Haags Orgel Kontakt wil zich ook houden aan de regelgeving m.b.t. de Algemene Verordening Persoonsgegevens.
In onderstaande LINKS meer info over:
De concerten en andere activiteiten van het HOK zijn alleen mogelijk door financiële bijdragen van subsidiegevers en de structurele subsidie die het samenwerkingsverband van het HOK ontvangt van de Gemeente Den Haag.
